توفیقات و چالشهای سازمان تجارت جهانی

ظرف کمتر از دو دهه ای که از عمر سازمان تجارت جهانی می گذرد این سازمان به موفقیتهای قابل توجهی دست یافته و از طرفی در بعضی از زمینه ها هم چندان موفق نبوده است. در اینجا یک نگاه خیلی اجمالی می اندازیم به مهم ترین موفقیتها و شکست های این سازمان تاکنون:

توفیقات

1- قانون محوری: اولین موفقیت سازمان تجارت جهانی که از سیستم قبلی یعنی گات به ارث برده ایجاد یک نظام حقوقی مدون و متشکل برای تجارت بین المللی است. در واقع یک نظام مبتنی بر قواعد حقوقی برای فعالان تجارت بین الملل مانند شرکتها و تولید کنندگان و واردکنندگان و صادر کنندگان و غیره این مزیت را دارد که می توانند از یک فضای تجاری امن و قابل پیش بینی بهره ببرند و فعالیت های خود با دغدغه کمتری دنبال کنند. همه کشورها اطمینان دارند که تحت نظام حقوقی سازمان تجارت جهانی می توانند از اصولی مانند ملل کامله الوداد، رفتار ملی، تعرفه های مشخص، رفع موانع غیر تعرفه ای و... منتفع شوند.

2- آزاد سازی تجارت خدمات: گات اصولاً برای تنظیم مقررات تجارت کالا ایجاد شده بود. یکی از موفقیت های دور اروگوئه تسری اصول آزاد سازی تجاری به تجارت خدمات بود. درواقع انعقاد گاتس را می توان یکی از موفقیتهای اساسی کشورهای عضو سازمان دانست. بخشهایی مانند بانکداری، بیمه ، حمل و نقل، گردشگری، مخابرات و مانند اینها از این موفقیت بهره مند شده و می شوند.

3- حمایت از مالکیت های معنوی: دور اروگوئه موفق شد قراردادی خاص در مورد جنبه های تجاری مالکیت معنوی منعقد کند. قرارداد معروف به تریپس تاثیر قابل توجهی در حمایت از اختراعات، اسرار تجاری، نامها و علائم تجاری، و... دارد. در همین حال به کشورهای کمتر توسعه یافته مهلتی نسبتاً طولانی داده شده تا خود را برای اجرای این موافقتنامه آماده کنند.

4- حمایت از بهداشت عمومی: با تصویب قرارداد تریپس یک نگرانی در بین کشورهای درحال توسعه و کمتر توسعه یافته بوجود آمد: تهدید بهداشت عمومی به دلیل عدم امکان تهیه داروهایی که حقوق معنویشان متعلق به شرکتهای بزرگ داروسازی بود. اعضای سازمان در مذاکرات بعدی سعی کردند راه حلهایی برای این نگرانی بیابند. اول در مورد دادن لیسانس اجباری توافق شد یعنی در موارد ضروری دولتها می توانستند به صنایع داروساز خود اجازه دهند داروی ژنریک تولید کنند. این یک گام بزرگ درجهت کم کردن نگرانی کشورهای درحال توسعه بود اما نگرانی های دیگری هنوز وجود داشت. بعضی کشورهای درحال توسعه و بخصوص کشورهای کمتر توسعه یافته در داخل کشور حتی زیربناهای لازم برای تولید را هم نداشتند و مجبور بودند داروها را وارد کنند. بنابراین در مرحله بعدی اجازه صادرات داروهای ژنریک تولیدی تحت لیسانس اجباری هم داده شد تا به این ترتیب کشورهایی که صنایع دارویی کافی ندارند بتوانند داروی مورد نیاز خود را با قیمت مناسب وارد کنند.این تصمیمات بعداً درقالب اصلاح تریپس به این موافقتنامه اضافه شد.

5- آزادسازی تجارت در صنایع نساجی و پوشاک: محصولات نساجی و پوشاک برای سالهای متمادی از شمول مقررات گات خارج بود. در واقع تجارت این محصولات براساس سیستم سهمیه بندی استوار بود که کاملا با سیستم گات درتضاد بود. انعقاد موافقتنامه منسوجات و پوشاک به این سیستم خاتمه داد و این محصولات را تحت نظام عمومی گات قرارداد.

6- یکی از موفق ترین کارکردهای سازمان تجارت جهانی، سیستم حل و فصل اختلاف آن است. این سیستم مبتنی است بر تفاهم نامه حل و فصل اختلافات که درواقع همان سیستم حل اختلاف گات را با تغییراتی به اجرا گذاشته . اما تغییرات صورت گرفته بسیار مهم و ثمر بخش بوده است. مدت رسیدگی محدود شده و موانع عمده رسیدگی برطرف شده است. حاصل کار یک سیستم نسبتا قابل اتکا و کارآمد است که در سطح بین المللی تقریباً بی نظیر ارزیابی میشود.

چالشها

1- آزاد سازی تجارت محصولات کشاورزی: بدون شک عدم توفیق در آزادسازی تجارت محصولات کشاورزی یکی از مهم ترین نقاط ضعف در کارنامه سازمان تجارت جهانی و نظام گات است. به طور سنتی تجارت محصولات کشاورزی تابع تضییقات و تحدیدات بسیار بوده است. به استناد برخی مقررات استثنایی گات کشورها سیاستهای حمایتگرانه خود را در این بخش خفظ نموده بودند. در دور اروگوئه توافقنامه کشاورزی به امضا رسید که سه هدف عمده را دنبال می کرد: ارتقاء دسترسی به بازارها، محدود کردن حمایت های داخلی و محدود کردن یارانه های صادراتی. این اهداف البته تاحدی حاصل شد و برای مثال همه موانع غیر تعرفه ای برچیده شد و کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته موافقت کردند تعرفه های خود را کاهش دهند اما تا آزادسازی کامل تجارت محصولات کشاورزی راه درازی در پیش است. بسیاری از کشورها بخصوص کشورهای توسعه یافته سیاستهای حمایتی خود را با اصرار ادامه می دهند. موافقتنامه کشاورزی ایجاد یک کمیته برای پیشبرد مذاکرات بعدی را پیش بینی کرده بود. با این حال وقتی این مذاکرات در دور دوحه آغاز شد اعضا نتوانستند در مورد روند اقدامات بعدی به توافق برسند. دلیل عمده عدم توافق اختلاف مواضع کشورهای توسعه یافته و کشورهای درحال توسعه بود. عدم حصول توافق در مورد تجارت محصولات کشاورزی سرنوشت مذاکرات دور دوحه را با ابهام مواجه کرده است.

2- رفتار ترجیحی با کشورهای درحال توسعه: در بسیاری از اسناد سازمان تجارت جهانی از رفتار ترجیحی و اختصاصی به نفع کشورهای درحال توسعه و کمتر توسعه یافته صحبت شده. با این حال هنوز جزئیات مربوط به نحوه رفتار ترجیحی و اینکه دقیقاً چه امتیازاتی به این کشورها اعطا خواهد شد نامشخص مانده است. از طرفی مباحثی مطرح شده در مورد لزوم تمایز بین کشورهایی که در مراحل پیشرفته تری از توسعه هستند (مانند چین و برزیل) و کشورهایی که در مراحل ابتدایی توسعه هستند (مانند لائوس و مالی).

3- کشورهای کمتر توسعه یافته: بیانیه دوحه اعطای دسترسی بدون تعرفه و بدون محدودیت سهمیه ای کشورهای کمتر توسعه یافته به بازارهای کشورهای عضو را مد نظر قرارداده، اما این امر تاکنون تبدیل به یک تعهد الزام آور نشده است.